İSİMLER (ADLAR)

İSİMLER

Varlıkları karşılayan, onları tanıtan kelimelere isim (ad) denir.




A- VARLIKLARA VERİLİŞİNE GÖRE İSİMLER:

İsimler ait oldukları varlığın veya kavramın eşi benzeri olup olmamasına göre ikiye ayrılır: Varlık veya kavram özelse (eşsiz, benzersiz) onun ismi de özel isim; cins ise (aynısından birden fazla) onun ismi de cins ismidir.

1. Özel İsim
Kâinatta tek olan, tam bir benzeri bulunmayan varlıkları karşılayan kelimelere denir.

Ör: Yavuz, Hasan, Kayseri, Acıpayam, Akdeniz, Alanya, Ulu Cami, Sultan Selim, Hatice, Küçük Ağa, Türkçe, Türk Dil Kurumu…
2. Cins İsmi

Aynı cinsten olan varlıkların ortak isimleridir. Dilin temel kavramları cins (tür) isimleridir.

ÖR: taş, yol, ağaç, ırmak, kitap, dergi, yaprak, ev, çocuk, su, sıra, hayal, düşünce, sıla, özlem, taraf, ceza…
NOT: Bazı cins isimlerin özel isim olarak kullanıldığı görülür:
tırmık: bir ziraat aleti.
Tırmık: bir kedinin özel adı

ozan: şair
Ozan: erkek ismi





B. MADDELERİNE GÖRE İSİMLER

İsimler, karşıladıkları varlıkların beş duyu organından herhangi biriyle algılanıp algılanamamasına göre ikiye ayrılırlar.

1. Somut İsim

Beş duyudan herhangi biriyle algılayabildiğimiz, kavrayabildiğimiz varlık ve kavramların isimleridir.

Ör: su, toprak, ağaç, ses, televizyon, rüzgâr, sarı, mavi, duman, koku…

2. Soyut İsim

Beş duyudan herhangi biriyle algılanamayan, madde hâlinde bulunmayan ve zihnimizle kavradığımız veya var olduğuna (akla, ruha, sezgiye, inanca bağlı olarak) inandığımız varlıkların isimleridir.

ÖR: sevinç, şüphe, tezat, Allah, cesaret, keder, korku, aşk, melek, ruh, şeytan…




C. VARLIKLARIN SAYILARINA GÖRE İSİMLER

1. Tekil isim

Tek varlığı belirten ve karşılayan, yapıca tekil olan (topluluk isimleri hariç) kelimelerdir. Çoğul eki almamış isimler tekildir.

ÖR: Ali, kendi, ben, çocuk, kalem, defter…

2. Çoğul isim

Yapısında, anlamında birden çok varlığı barındıran, çokluk eki almış isimlerdir.

ÖR: onlar, evler, fikirler, merkezler, dünyalar, kuşlar, böcekler, kelebekler, arılar…

3. Topluluk İsmi

Yapıca tekil, ancak anlam bakımından çoğul olan; aynı türe dahil birden çok varlığı anlatan isimlerdir.

ÖR: ordu, sürü, orman, sınıf, okul, millet, takım, aile, grup, ekip, küme, deste, demet, tim, tabur…
Not: Topluluk isimleri de çokluk eki alabilir. Bu durumda aynı topluluktan birden fazla olduğu ifade edilmiş olur.

Ör: Ordular, ormanlar, sürüler.





D- YAPILARINA GÖRE İSİMLER:
İsimler kaç kelimeden oluştuklarına ve yapım eki alıp almadıklarına göre de sınıflandırılırlar.

1. Basit İsim
Herhangi bir yapım eki almamış, kök hâlindeki isimlere denir. Çekim eki almış hâlde kullanılabilirler…

ÖR: İnsan, kelebek, gölge, yaprak(lar), kağıt(ta), kuş(u), çiçek(ler), dağ(dan), bir(de)…

2. Türemiş isim

İsim veya fiil kök ve gövdeleriyle yansıma kelimelere bir yapım ekinin getirilmesiyle oluşturulmuş, şekil ve anlam olarak yeni isimlere denir.

Ör: kömürlük, kitaplık, tuzluk, başlık, kulaklık, gecelik, Türkçe, Almanca, Arapça, Farsça, sanatçı, kiracı, inşaatçı, yolcu, çaycı, şakacı, Ankaralı, Konyalı, köylü, kentli, vatandaş, yurttaş, geceleyin, akşamleyin, birinci, üçüncü, , dörder, altışar…
3. Birleşik İsim

Birleşik isimler, birden fazla kelimenin bir araya gelip yeni bir varlığı veya kavramı karşılayacak şekilde kalıplaşarak oluşturdukları, anlam ve şekil bakımından yeni isimlerdir.

ÖR: Hanımeli, aslanağzı, katırtırnağı, devetabanı, suçiçeği, demirbaş, denizaltı, kuşpalaz, Adamotu, yayınbalığı, incehastalık, Akçaağaç, akçakavak, akciğer, karabiber, alageyik, Başbakan, başyazar, başhekim, cumartesi, pazartesi, kahvaltı, çörekotu, peki, örtbas, sıkboğaz, alaşağı, ateşkes, kapkaççı, giderayak, bilirkişi, vatansever, hacıyatmaz, cankurtaran, elverişli, rasgele, albeni, çalçene, Sivrihisar, Kırşehir, dedikodu, hanımeli, aslanağzı, keditırnağı, cumartesi, Ulucami…

İSME GELEN ÇEKİM EKLERİ:

1- Hal Ekleri:

İsmin beş hali vardır, bunlardan dördünün eki bulunmaktadır. İsmin hallerini gösteren bu eklere ismin hal ekleri adı verilir.

a) –i hali: (-ı-i-u-ü) (Belirtme Hali)
Ör: Kitabı masaya bırakabilirsiniz.
Ör: Evi, okulu, yolu, onu, sınıfı, dolabı, lavaboyu, kafayı…

b) –e hali: (-e -a) (Yönelme Hali)

Ör: Bunları dolaba koymalısın.
Ör: Eve, okula, yola, ona, sınıfa, dolaba, lavaboya, kafaya…

c) –de hali: (-de -da -te -ta) (Bulunma Hali)

Ör: Onun yazılarının gazetede görmüştüm.
Ör: evde, okulda, yolda, onda, sınıfta, dolapta, lavaboda, kafada…

d) –den hali: (-den,-dan, -ten, -tan)(Ayrılma hali)

Ör: Pazardan aldım bir tane, eve geldim bin tane.
Ör: evden, okuldan, yoldan, ondan, sınıftan, dolaptan, lavabodan, kafadan…

2- Çoğul Eki: (-ler, -lar,)

evler, arabalar, okullar, sınıflar, hayaller…

3- İyelik ekleri: Sahiplik ekleri

.................Tekil .................Tekil
(ben) ....1. yurdum ..........odam
(sen) ....2. yurdun ............odan
(o) ........3. yurdu ..............odası

................Çoğul ...................Çoğul(biz) ....1. yurdumuz ........odamız(siz) ....2. yurdunuz ..........odanız
(onlar).3. yurtları .............odaları


4- İlgi eki: (-ın, -in, -(n)ın, -(n)in
Evin havası
Filmin sonu
Onun isteği
Benim kaderim




İSİMLERDE KÜÇÜLTME

Bir varlığın, bir ismin küçüklüğü genel olarak, başına getirilen “küçük, mini, ufak” gibi sıfatlarla ifade edilir:

Ör: Küçük köy, ufak el, mini kasa…
Bazen bu sıfatların yerini “-cık, -ceğiz, -ımsı, -ımtırak” ekleri tutar. Bu ekler isimlere küçültme anlamı katar.

Ör: Tepecik, kitapcık, evcik, çocukcağız, evceğiz, ekşimsi, yeşilimsi, sarımtırak…

Not: Bu ekler her zaman küçültme anlamı katmayabilir; acıma ve sevgi; zavallılık ve küçümseme anlamları da katabilir:

Serçecik daldan dala atlıyor. (acıma)
Adamcağız korka korka ayağa kalkar. (acıma)
Bebeciğimi çok özledim, diyordu. (sevgi)