KELİMENİN YAPISI - EK - KÖK

KELİME:

Manası veya vazifesi bulunan ses topluluğudur.

Ör: kitap, ben, elbise, Hasan, Meryem, eyvah, o, ile, gel, bakıyor…

TÜRKÇENİN KELİME YAPISI

Kelime = Kök + Yapım Ekleri + Çekim Ekleri

KÖK
Kelimelerin kendi anlamları ile ilgili en küçük parçalarına kök denir. Kök daha küçük parçalara bölünemez.

Ör: çiçek, kelebek, ev, gel, çalış…

Dilimizde iki çeşit kök vardır:

1- İsim Kök:

Nesneleri ve kavramları karşılayan köklerdir.
-mek, -mak eki getirilerek okunamayan köklerdir.

Ör: gün, ders, araba, kelebek…

2- Fiil Kök:
Nesnelerin hareketlerini karşılayan köklerdir.
-mek, -mak eki getirilerek okunabilen köklerdir.

Ör: gel(mek), sus(mak), çalış(mak), say(mak)…



Not: Görünüş itibariyle hem isim kök hem de fiil kök olabilen kelimeler vardır. Bazı kaynaklar bunlara “ortak kök” der. Aslında ortak kök yoktur. Çünkü her kelimenin cümle içerisindeki anlamı önemlidir.

Ör: Her yaz bana mektup yaz.
.................1. ..........................2.

1. yaz: isim kök: mevsim adı.
2. yaz: fiil kök: yazma işi.

Boyacı yerleri boyadı.
Gül konusun onu güldürdü.

EK
Tek başına manası olmayan ve kullanılmayan, ama köklere gelerek onların anlam, yapısı üzerinde değişiklik yapan ses parçacıklarıdır.

Ekler vazifesi bakımından ikiye ayrılır: Yapım Ekleri ve Çekim Ekleri

A- YAPIM EKLERİ
Kelimenin anlamında değişiklik yapan, bir kelimeden yeni bir kelime türeten eklerdir.

Dört çeşit kelime türetme ekleri vardır:


1- İsim Kökten İsim Türeten Ekler:
Göz – lük = gözlük
“göz (isim kök) -lük (isimden isim türeten ek) gözlük (türemiş bir isim)”

Ör:
Çiçekçi (-çi),
vatandaş (-daş),
odunluk (-luk)
Bencil (-cil)
Türkçe (-çe),
Ankaralı (-lı),
Konyalı (-lı)…


2- İsim Kökten Fiil Türeten Ekler:

Su –sa =susa(mak)
“su(isim kök) –sa (isimden fiil türeten ek) susa(mak)(türemiş fiil)”

Ör:
Başlamak (-la),
yaşamak (- a),
kanamak(-a),
morarmak(-ar),
sararmak(-ar),
susamak(- sa),
gençleşmek (-leş) ,
suçlamak(-la),,
kısalmak(-l ),
iyileşmek(- leş ), …


3- Fiil Kökten Fiil Türeten Ekler:
Sor – dur= sordur(mak)
“sor (fiil kök) – dur (fiilden fiil yapan ek) sordurmak (türemiş fiil)”

Ör:
Sordurmak (- dur),
yazdırmak(-dır),
okutmak(-t),
yürütmek(-t ),
gülüşmek(-üş),
bakışmak(-ış),
kazımak(-ı ),
atılmak(-ıl ),
soyulmak(-ul ),
yıkanmak(-n ),
taranmak(-n )…


4- Fiil Kökten İsim Türeten Ekler:

Sev-gi =sevgi
“sev (fiil kök) –gi (fiilden isim yapan ek) sevgi (türemiş isim)”

Ör:
Sevgi (-gi),
ölüm(-üm),
soluk(-luk),
açık(-ık ),
bölen(-en),
yağış(-ış),
okuma(-ma),
yazma(-ma),
ekmek(-mek),
yemek(-mek),
yiyecek(-ecek)…



B- ÇEKİM EKLERİ

Kelimelerin cümle içerisinde diğer kelimelerle olan ilişkisini ve bağlantısını düzenleyen eklerdir.

Not: Çekim ekleri, eklendikleri kelimenin yapısını ve anlamını değiştirmez. (=yani türemiş kelime yapmazlar.)

Çekim ekleri olmadan cümle oluşturulamaz:

Tiyatro olmayan bir memleket kötülük ve hata sürüp git
(Kelimeleri bir cümle özelliği göstermiyor.)

Tiyatrosu olmayan bir memlekette kötülükler ve hatalar sürüp gider.
(Kelimeleri çekim ekleri sayesinde bir cümle oluşturdu.)

Çekim ekleri, isimlere ve fiillere gelenler olarak ikiye ayrılır: İsim çekim ekleri ve Fiil çekim ekleri.

1- İSİM ÇEKİM EKLERİ

A- Hal Ekleri:
İsmin beş hali vardır, bunlardan dördünün eki bulunmaktadır. İsmin hallerini gösteren bu eklere ismin hal ekleri adı verilir.

a) –i hali: (-ı-i-u-ü) (Belirtme Hali)

Ör: Kitabı masaya bırakabilirsiniz.
Ör: Evi, okulu, yolu, onu, sınıfı, dolabı, lavaboyu, kafayı…

b) –e hali: (-e -a) (Yönelme Hali)
Ör: Bunları dolaba koymalısın.
Ör: Eve, okula, yola, ona, sınıfa, dolaba, lavaboya, kafaya…

c) –de hali: (-de -da -te -ta) (Bulunma Hali)

Ör: Onun yazılarının gazetede görmüştüm.
Ör: evde, okulda, yolda, onda, sınıfta, dolapta, lavaboda, kafada…

d) –den hali: (-den,-dan, -ten, -tan)(Ayrılma hali)
Ör: Pazardan aldım bir tane, eve geldim bin tane.
Ör: evden, okuldan, yoldan, ondan, sınıftan, dolaptan, lavabodan, kafadan…


Not: Hal eklerine benzemekle birlikte yapım eki olarak kullanılan ekler de vardır.
Ör: Toptan eşya, candan arkadaş… gibi. (-den eki yapım ekidir.)


Not: Türkçe kelime köklerine ek geldiğinde kökte ses değişikliği meydana gelmez, bunun tek özel durumu yönelme hal ekinde meydana gelir.

Ben –e = bana,
sen- e = sana
..................şeklinde kökte ses değişikliğine sebep olur.

B) ÇOĞUL EKLERİ
Dilimizdeki varlık ve kavramların çoğullarını -ler, -lar, ekleri ile gösteririz.

Ör: kalem – kalemler, kitap – kitaplar, düşünce – düşünceler, sevinç – sevinçler, ev – evler,
sıra – sıralar…

Not: -ler, -lar ekleri isimlerde çoğulluğun dışında anlamlar da katar

Gökte yıldızlar kadar köyümüz var. (abartma)
Müdür Beyler sizi görmek isterler. (saygı)
Daha nice Fatih’ler yetiştireceğiz. (Benzerlik)

C) İYELİK EKLERİ
İyelik ekleri, sahiplik eki demektir. Eklendiği ismin (varlığın) kime ait olduğunu gösterir.

1. tip İyelik Ekleri

Tekil
1. Yurd-um
2. Yurd-un3. Yurd-u

Çoğul
1.Yurd-umuz
2.Yurd-unuz
3.Yurt-ları

2. tip İyelik Ekleri

Tekil
1. Oda-m
2. Oda-n
3. Oda-(s)ı

Çoğul
1.Oda-mız
2.Oda-nız
3. Oda-ları

Not:
Bir kelimede iyelik eki varsa, o kelimenin “Kimin?” sorusuna cevap vermesi gerekir.

Arabası arızalarındı. (kimin arabası?) Onun arabası arızalandı. –i iyelik ekidir.
Arabayı tamir ettiler. (kimin arabayı?) onun arabayı/olmuyor. –i hal ekidir.
Kitabı kaybolmuş. (kimin kitabı?) onun kitabı kaybolmuş. –i iyelik ekidir.
Kitabı bitirmiş. (kimin kitabı?) onun kitabı bitirmişler/olmuyor: -i hal ekidir.

D) İLGİ EKİ

İsim tamlamalarında kullanılan, tamlayanı tamlanan kısmına bağlayan eklerdir.

Ev-in havası
Okul-un yolu
Benim kaderim
o-n-un isteği

Not: İlgi ve iyelik eklerine tamlama (tamlayan ve tamlanan) eki de denir.

Kitab - ın son - u......İlgi eki ...İyelik eki



2- FİİL ÇEKİM EKLERİ
Fiillere gelen kip ve şahıs eklerinden oluşur.

FİLLERDE KİP:

Fiillerin aldığı zaman ve dilek eklerine kip denir.

ŞAHIS EKLERİ:
Fiildeki hareketi gerçekleştiren ya da o hareketin içinde bulunan varlığa fiildeki kişi denir. Şahıs ekleri fiillere, zaman ve dilek kip eklerinden sonra gelir.

Yukarıdaki tabloya dikkat edilecek olursa bazı şahıs eklerinin birkaç şekilde kullanılabildiği görülecektir.

Örnek:

Gel-di-mGel-di-n
Gel-di
Gel-di-kGel-di-nizGel-di-ler

yaz-mış-ım
yaz-mış-sın
yaz-mış-
yaz-mış-ız
yaz-mış-sınız
yaz-mış-lar


gel-e-(y)im
gel-e-sin
gel-e-
gel-e-lim
gel-e-siniz
gel-e-ler

Not: Bir kelimede hem çekim eki hem yapım eki yer alabilir, yapım eki önce ardından çekim eki gelir.

Ör: kitap –çı –lar –dan
..................YE... ÇE.. ÇE

Not: Fiillere gelen “şahıs ekleri” ile isimlere gelen “iyelik ekleri” karıştırılmamalıdır.


Gel – di –m (şahıs eki);
araba-m (iyelik eki);
Biri isme diğeri ise fiile gelmiştir.




YAPISINA GÖRE KELİMELER
Bir kelimenin oluşum özellikleri, kelimelerin yapısına göre çeşitlerini ortaya koyar.

Kelimeler yapı yönünden üçe ayrılır: Basit, Türemiş ve Birleşik Kelimeler.

a) BASİT YAPILI KELİMELER

Yapım eki almamış kelimelerdir. Bu kelimeler kök halde ya da çekim eki almış şekilde bulunur. Bir kelimenin çekim eki alması onu türemiş yapmaz. Kısaca: Basit bir kelime yapım eki alamaz.

Ör: kitap, yol, insan, hakikat, dostlar, evden, arabam…


b) TÜREMİŞ YAPILI KELİMELER
İsim ya da fiil köklerine en az bir tane “yapım eki” getirilerek elde edilen kelimelerdir. Türemiş kelime olabilmek için mutlaka yapım eki almak gerekir.

Ör: yol-cu, çiçek-çi, kız-gın, kır-ıcı, kira-lık, bil-gi, sil-gi…

Not:
Yapım eki alan kelimelerden sonra çekim ekleri gelebilir, bu kelimelerde yapı olarak “Türemiş” yapılı kelimelerdir.

Ör: yolcular, çiçekçiden, bilgiler…


c) BİRLEŞİK YAPILI KELİMELER

İki ya da daha çok kelimenin yan yana gelerek (çoğu kez kendi anlamlarını da yitirerek) kaynaşmasından oluşan yeni anlamlı kelimelerdir.

Çeşitli şekillerde birleşik kelime yapılabilir:

→İsim Tamlaması Şeklinde:

aslan + ağız = aslanağzı /
danaburnu,
balıksırtı,
vezirparmağı,
Samanyolu…

→ Sıfat Tamlaması şeklinde:

sarı + yer = Sarıyer /
Yeşilköy,
Büyükada,
Küçükçekmece…

→ Bir isimle bir fiil, fiilimsi şeklinde:

gece + kondu = gecekondu /
cankurtaran,
imambayıldı...

→ İki çekimli fiil şeklinde:

biçer +döver = biçerdöver /
çekyat,
uyurgezer,
okuryazar,
yapboz…

→ Kurallı birleşik fiiller şeklinde:

yap + abilmek = yapabilmek,
bakıvermek,
çalışadurmak,
öleyazmak,
zennetmek,
kahrolmak,
hapsetmek...

Ve:
Başöğretmen,
binbaşı,
başbakan,
Beyşehir,
Uludağ,
Acıpayam,
Atatürk,
Çanakkale,
cumartesi,
pazartesi,
kahvaltı...

Ayrı Yazılan Birleşik Kelimeler:

Yardım etmek,
fark etmek,
hasta olmak,
köpek balığı,
şeker pancarı,
yer çekimi,
meyve suyu,
İç Anadolu,
yasa dışı,
yer altı,
yol üstü,
göz atmak,
söz almak,
diline dolanmak...