CÜMLE ÇEŞİTLERİ

A) YÜKLEMİN ÇEŞİDİNE GÖRE:

1-FİİL CÜMLESİ

Yüklemi çekimli fiil olan cümleler.

Ör:

O gün annesine kavuşacaktı. (çekimli fiil)

Tüm arkadaşları bana yardım etmişti.  (çekimli fiil)

Yarın dedemler bize gelecek.

Kitap okumayı çok severim.

Elindekini masaya bırak lütfen.

Hatasını anlayınca mahcup oldu.

Hızla geçiyor zaman.

2- İSİM CÜMLESİ

Yüklemi ek-eylemle çekimlenmiş isim soylu sözcüklerin bulunduğu cümlelerdir.

Ör:

Çiçeği büyüten sevgidir. (İsim)

Sanki bütün olanların sorumlusu bendim. (zamir)  

Bir yer var bilemediğim.

Söylediklerinin hepsi güzel.

Cansu, oldukça başarılı bir müzisyendir.

Duyduğumuz ses, yağmurun sesiydi.

Karnesinde bir sürü zayıfı varmış.

Çalışmaktan başka yaptığımız bir şey yok.

En sevdiğim sayı altıdır.

Şu anda yapmam gereken şey buradan gitmektir.

Sınıfın kapısını açan kimmiş.

B- YÜKLEMİN YERİNE GÖRE CÜMLELER

1-      KURALLI CÜMLELER:

Yüklemi sonda olan cümleler kurallıdır.

2- DEVRİK (KURALSIZ) CÜMLELER.

Yüklemi sonda olmayan cümleler devrik cümledir.

Ör:

Her cümlenin bir anlamı vardır.

Gözler çok şey anlatır.

Konuşmak gibi susmakta bir sanattır.

Gün olur şairlerinde dili tutulur.

Anlamaz beni ben olmayanlar bu şehrin sokaklarında.

Seninle bir yağmur başlıyor iplik iplik.

Film, yakında izleyicilerin beğenisine sunulacak.

Su, hayat demektir.

Bütün varı yoğu çocuklarıydı.

Anlattığınız hikayeyi duymuştum daha önce.

Görüyorum hayal denen gerçeği.

Çok çalışkanmış bizim oğlan.

3- EKSİLTİLİ CÜMLE

Yüklemi belirtilmemiş cümleler eksiltili cümlelerdir. Böyle cümlelerde yüklem bulunmadığı halde anlam eksikliği olmaz.

Az veren candan, çok veren maldan.

Önce hafif bir rüzgar, sonra camlara vuran yağmur damlaları…

Küçük bir çocuğun sesi ve gülen gözleri…

C) ANLAMLARINA GÖRE CÜMLELER

1. OLUMLU CÜMLE:

İşin, oluşun ve hareketin yapıldığını bildiren cümlelerdir.

Sabah erkenden yola çıkmışlar.

Onu göreceğini umarak son derslere dayanmış.

Günler su gibi akıp gidiyor.

Her sorunun bir cevabı vardır.

Reşat Nuri, en sevdiğim yazardır.

Ahmet camı kırdı.

2. OLUMSUZ CÜMLE

Bir işin gerçekleşmediğini veya gerçekleşmeyeceğini bildirir. “yok, değil”

kelimeleri ve “-me, -ma, -mez, -maz, -sız, -siz, -suz, -süz” ekleriyle yapılır.

Ör:

Havanın karardığını fark etmemiştim.

Bu şehirde hiç dostu yoktu.

Kendinden başka kimseye yalan söylemezmiş

Bu kalbi size vermem mümkün değil.

Bu konulardan söz etmek çok anlamsız.

Senden hiçbir beklentim yok.

Ödevlerimi daha yapmadım.

NOT:

Kelimenin sözlük anlamının olumsuz olmasının, cümlenin olumsuzluğu ile ilgisi yoktur. Önemli olan yargını gerçekleşip gerçekleşmediğidir.

Ör:

Kadıncağız hüngün hüngür ağlıyordu. (Olumlu cümle)

Küçük kızın hastalığı çok ilerlemiş. (Olumlu cümle)

NOT: Bir cümlenin biçimiyle anlamı çelişebilir, yani biçimce olumlu bir cümle anlamca olumsuz, biçimce olumsuz bir cümle anlamca olumlu olabilir.

Biçimce Olumlu, Anlamca Olumsuz Cümle

Biçim olarak olumlu olan, yani olumsuzluk bildiren kelime ve ek bulunmayan; ancak anlamında olumsuzluk bulunan cümlelerdir.

Ör:

Ne yemek yapıyor, ne de temizliğe yardım ediyor. (yapmıyor, etmiyor)

Sana nasıl inanabilirim ki artık? ( inanamam)

Kim ister seninle arkadaş olmayı? ( istemez)

Sana kızdığımı mı sandın? (kızmadım)

Bu havada dışarı çıkılır mıymış? ( çıkılmaz)

Biçimce Olumsuz, Anlamca Olumlu Cümle

Biçim olarak olumsuz olan, yani olumsuzluk bildiren kelime ve ek bulunan; ancak anlamca olumlu olan cümlelerdir.

Ör:

Seni duymadığımı sanma. (Duydum)

Anlattıklarını bilmez olur muyum hiç? (biliyorum)

Kim sevmez pasta yemeyi? (herkes sever)

Karşıdaki okulu görmüyor değilim. ( görüyorum)

Bu mağazada yok yok. (her şey var)

3. SORU CÜMLESİ

Cevap almak amacıyla kullanılan cümleler soru cümlesidir. Soru cümleleri olumlu

ya da olumsuz olabilir. Bir cümleye soru anlamı, mı/mi soru ekiyle, soru sıfatıyla,

soru zamiriyle ve soru zarfıyla katılabilir.

Ör:

Toplantıya katılacak mıyız? (Olumlu Soru)

Onu aramayacak mısın? (Olumsuz Soru)

Sen de bizimle gelecek misin? (Soru edatı)

Kapıya gelen çocuk ne istiyormuş? (Soru zamiri)

Annemin gününe kaç kişi gelecek? (Soru sıfatı)

Sonuçlar ne zaman açıklanıyor? (Soru zarfı)

Not:

Yanıt gerektiren soru cümlelerine “gerçek soru cümlesi” denir.

Ör:

Geldiğimi ondan mı öğrendin?

Ne kadar harçlık alırsın?

Gömleğini yıkamamış mı?

Yanıt gerektirmeyen soru cümlelerine ise “sözde soru cümlesi” denir.

Ör:

Kim oluyorsun da bana bağırıyorsun?

Nasıl inanırım sana?

Kim demiş onu sevmediğimi?

Uyarı: Sözde soru cümlelerinin sonuna da soru işareti konulabilir.

4. ŞART CÜMLESİ

Eylemin gerçekleşmesini bir şarta bağlı olarak ifade eden cümlelerdir.

Bu soruyu da çözdüm mü sınav bitiyor.

Tanırsan seversin.

Bahar geldi mi insan daha sakin oluyor.

Eve giderim; ama sende gelirsen.

Anlatırım; yalnız dikkatli dinleyeceksin.

5. ÜNLEM CÜMLESİ

Öfke, sevinç, hayret gibi duyguları ifade eden cümlelerdir.

Eyvah, süt taştı!

Aaa, sen burada ne arıyorsun!

Yeter artık, sen fazla oluyorsun!

Ooo! Kimler gelmiş.

Hey! Buraya bak.

Off! Çok sıkıldım.

6. İSTEK CÜMLESİ

Bir arzuyu, bir dileği anlatmak için kullanılan cümlelerdir.

Akşama bize gidelim.

Keşke evimizde olsak.

Ders biraz daha uzasa.

Şimdi İstanbul’da olmak vardı.

7. EMİR CÜMLESİ

Bir işin yapılmasını ya da yapılmamasının istendiği cümlelerdir.

Ardına bakmadan git.

O eski şarkıyı hatırlatma.

Çimenlere basmayınız.

Kitabı sev, ufkunu aç.

D) YAPILARINA GÖRE CÜMLELER:

Yapılarına göre cümleler basit, birleşik, sıralı ve bağlı olmak üzere dörde ayrılır.

1. BASİT CÜMLE (Tek Yüklemli Cümle)

Bir tek yargı içeren ( içinde fiilimsi bulunmayan) tek yüklemli cümlelerdir.

Ör:

Bulutlar nazlı nazlı salınıyor gökyüzünde.

Yazın, galata köprüsünde balık tutarız.

Ülkemizde dört mevsim aynı anda yaşanır.

Aileme ve arkadaşlarıma çok güvenirim.

İstanbul’un kalabalığını bile seviyormuş.

2. BİRLEŞİK CÜMLE

Birden çok yargı bildiren cümlelerdir. Birleşik cümleler; asıl yargıyı bildiren temel cümle ve ona yardımcı olan yan cümle yada cümlelerden oluşur.

Temel cümlede çekimli fiil veya ek-fiil almış bir isim  bulunurken; yan cümlede fiilimsi  veya şart kipini almış fiil bulunur.

En sevdiğim şey, kitap okumaktır.

      Yan cümle         temel cümle

Bir isteğin varsa ona söyle.

             Yan cümle     temel cümle

A) Girişik Birleşik Cümle  (İçerisinde Fiilimsi Bulunana Cümle)

İçinde fiilimsi bulunduran cümlelere girişik birleşik cümle denir.

Ör:

Son gülen iyi güler.

Can çıkmadıkça huy çıkmaz.

Havaların ısınması tatil düşkünlerini sevindirdi.      

Çadırları çalanlar bulunamadı.                      

Evlerin ne zaman biteceğini bilmiyoruz.

B) Ki’li Birleşik Cümle 

Temel cümleyle yan cümlenin “ki” bağlacıyla bağlandığı cümlelerdir.

Ör:

Duydum ki unutmuşsun.         Unuttuğunu duydum.

     t.c.               y.c.

Ne yazık ki beni anlayamadın.   Beni anlayamadın ne yazık.

        t.c.                     y.c.

Ne büyüksün ki kanın kurtarıyor tevhidi.

        y.c                            t.c.

C) Şartlı Birleşik Cümle: (Şart Anlamı Taşıyan Cümle)

Yüklemde yapılan işin koşula bağlandığı cümlelerdir.

Ör:

Hava güzel olursa  yarın pikniğe gideriz.

Çanakkale’yi de gezerdik,  vaktimiz olsaydı.

Cihanın yurdu hep çiğnense, çiğnenmez senin yurdun.

Beni tanımasaydı beni tanımamış olacaktı.

D) İç İçe Birleşik Cümle:

Cümle içinde bulunan başka bir cümlenin, temel cümlenin(yüklemin) herhangi bir ögesi durumunda bulunduğu cümledir.

Ör:

Ahmet, yarın okula gitmeyeceğim, dedi.

Konuşmacı, lütfen sessiz olunuz, diyordu.

Annem, hemen eve gel, dedi.

3. SIRALI CÜMLE (Birden Çok Yüklemli Cümle)

Birden çok cümlenin virgül ya da noktalı virgüllerle bağlanmasıdır.

Ör:

Eve geldim, yemeğimi yedim, ders çalıştım.

Ben odamı topladım, çamaşırları yıkadım; sen bütün gün boş boş oturdun, televizyon izledin.

Saatlerce gezdim, dolaştım, alışveriş yaptım; bir türlü akşam olmadı.

Renkli kağıtları üçgen biçiminde keselim, üçgenleri de ikiye katlayalım.

İmza gününde pek çok yazarla tanıştım, onlarla sohbet ettim.

NOT:

Sıralı cümlelerin kimi ögeleri ortak olabilir. Böyle cümleleri “Bağımlı Sıralı Cümle” öge ortaklığı bulunmayanlara ise “Bağımsız Sıralı Cümle” denir.

Ör:

Eve geç geldi, neden geciktiğini söylemedi. (özne)

Okumak bir sanattır, yoğun emek isteyen bir süreçtir. (özne)

Önce okula, sonra dershaneye gideceğim. (yüklem)

Küçük kız kapıyı yavaşça açtı, sonra kapadı. (özne ve nesne)

Ben seni arıyorum, sen ortalarda yoksun? ( Bağımsız Sıralı Cümle)

Onlar kavga ettiler, cezayı biz aldık. ( Bağımsız Sıralı Cümle)

At ölür, meydan kalır; yiğit ölür şan kalır. ( Bağımsız Sıralı Cümle)

4. BAĞLI CÜMLE (Bağlacı Olan Cümle)

Birden çok cümlenin bağlaçlarla birbirine bağlanmasıyla oluşur.

Çok çalışıyordu; ama başarılı olamıyordu.

Her işten kâr etmeyi bilirdi; çünkü akıllı bir insandı.

Ne istersen alacağım; yeter ki sınıfını geç.

Umduğum başarıyı elde edemedim; oysa ki neler hayal etmiştim.

Hem gelmiyor hem telefon etmiyor.

NOT:

Bağlı cümlelerin kimi ögeleri ortak olabilir.

Ör:

Ağabeyim beni çok severdi ve okuldaki çocuklardan korurdu. (özne ve nesne)

İlker, yurt dışından bugün döndü; fakat işlerini bitirememiştir. (özne)

Lise arkadaşlarımı aradım ve yemeğe davet ettim. ( özne ve nesne)